Lezen en Schrijvers

Wanneer je een schrijfcursus hebt gevolgd of je via andere kanalen in het creatief schrijven hebt verdiept, dan herken je ongetwijfeld dat je daarna niet meer onbevangen een boek kunt lezen: oftewel een lezende schrijver redigeert.

Ik vergelijk het weleens met een kok die aanschuift bij jouw gedekte tafel. Hij neemt een hap van je hoofdgerecht en de smaak verspreidt zich in zijn mond. Onwillekeurig ‘keurt’ hij de uitbalancering van de specerijen en de structuur van het vlees. Ik had iets meer zout gebruikt, het is te taai of de smaak is weinig verrassend. Dat zijn zomaar een paar gedachten van de kok terwijl hij op het vlees kauwt. Voor een schrijver is het proces van keuren en analyseren tijdens het lezen van een boek niet veel anders.

Het Diner
Laat ik mijn stelling verhelderen met Het Diner van Herman Koch. In deze roman komen het echtpaar Paul en Claire en het echtpaar Serge en Babette samen in een chique restaurant. Daar bespreken zij voor het eerst het morele dilemma: de zonen van de echtparen hebben een zwerfster in een pinhokje gedood. Geven zij hun kind aan?
Koch neemt daarbij smakelijk het theatrale gedrag in een top restaurant op de hak. Bij alle gangen wijst de ober met zijn pink naar het gerecht op het bord en vertelt daar aux serieux over. Ik schrok de ironische schrijfstijl van Koch naar binnen. Genieten.
En toch werd Het Diner voor mij geen pageturner. Gaandeweg het lezen gooide het groeiend aantal vragen in mijn hoofd roet in het eten. Mijn leesbeleving werd verstoord door mijn analyse van de keuzes die Koch tijdens zijn schrijfproces gemaakt moet hebben.

Geloofwaardigheid
De vier ouders bespreken de pijnlijke situatie van hun kinderen in een publieke ruimte. Ik vond dat ongeloofwaardig in de geschetste setting. Het volgende ingrediënt versterkt dat: Paul en Claire willen koste wat het kost de moord geheim houden om de toekomst van hun zoon veilig te stellen en Serge is een bekende Nederlander die in de race om het presidentschap zit. Wanneer de betrokkenheid bij de moord van zijn zoon op straat ligt, kan dat het einde van Serges politieke carrière betekenen. De personages hebben dus een drijfveer om de situatie in alle beslotenheid te bespreken: in deze aftastende bespreking zullen zij de mogelijkheid van meeluisterende oren te allen tijde willen uitsluiten. Menselijk en aannemelijk.

Waarom heeft de schrijver dan toch voor het decor van een restaurant gekozen, een publieke ruimte? Koch vertelde in een interview dat hij vaak aan een roman begint zonder een vooropgezet plan. Het Diner getuigt hiervan, tenminste die gedachte achtervolgde mij pagina na pagina. Mijn analyse? Door het hoofd van Koch spookten ideeën en zinnen om het overtrokken gedrag in een restaurant satirisch neer te zetten. Dat was zijn vertrekpunt voor een roman. Vervolgens creëerde hij op hoofdlijnen zijn personages en begon op een ochtend te schrijven. Hij las de eerste draft van zijn eerste hoofdstuk terug en was tevreden. Terecht. Het conflict tussen de broers Paul en Serge roept spanning op en de rol van de ober is een smeuïg sausje over het verhaal. Prettig te verteren zelfs.
Maar dan. Voor het vervolg van het verhaal moet Koch zich hebben gebogen over een conflict dat groter was dan het conflict tussen de broers. Ik kan me zo voorstellen dat hij zocht naar een conflict dat de vier ouders aan tafel verbond; voilà: hun kinderen.

Zou Koch ook voor een publieke ruimte hebben gekozen wanneer het morele dilemma al was beslist vóór zijn eerste letter op het papier? Ik denk het niet. Maar hij borduurde voort op het meesterlijke begin van Het Diner: zijn darling. En daarmee hoefde hij ook geen vaarwel te zeggen tegen de structuur: een hoofdstukkenindeling van ‘Aperitief’ tot ‘Fooi.’ Begrijpelijke keuze van de schrijver? Ja en nee. Het aperitief is veelbelovend voor de komende gangen en de hoofdstukkenindeling is ronduit origineel. Maar Koch doet daarmee een grote concessie: morrelen aan de geloofwaardigheid.

Koch hield dus vast aan zijn onvoorbereid vertrek(punt): het restaurant. En dat proef je als lezende schrijver, omdat niet het decor de rode draad in een verhaal is maar het conflict dat een verhaal voortstuwt.

Research
Een van de belangrijkste ingrediënten in een verhaal vind ik geloofwaardigheid. Wanneer ik tijdens het consumeren van een boek iets ernstig in twijfel trek, bederft dat mijn eetlust.

Koch is er open over: hij doet niet aan research voor zijn romans. Dat is uiteraard geen probleem, tenzij het niet de geloofwaardigheid en daarmee de inleving van de lezer aantast.

Zo speelt in Het Diner de erfelijke ziekte van Paul en diens zoon een sleutelrol. Het enige dat de lezer daarover te weten komt is het symptoom van deze ziekte: woede-uitbarstingen. De ziekte heeft geen naam en ook nadere informatie daarover wordt de lezer niet gegund. Ik vind dat jammer. De schrijver laat op een essentieel punt van het plot de kans liggen om de personages meer te typeren, meer diepgang te geven. Wanneer de schrijver zich niet in de ziekte verdiept, kan de lezer zich ook niet verdiepen of zich optimaal inleven.
Flauw van smaak vond ik ook een eerdere ziekte van de vrouw van Paul. Het personage Paul stelt dat haar ziekte privé is, zoals ook de naam van het ziekenhuis en de stad waarin het verhaal zich afspeelt. Deze keuzes geven een schrijver veel vrijheid, omdat de geloofwaardigheid hierdoor nooit in het geding kan komen. Maar tegelijkertijd sluit de schrijver de lezer daarmee buiten: het personage weet wat de lezer niet mag weten. Het is alsof je aanschuift aan een tafel waar de gastheer met de rug naar je toe gaat zitten. En toch heb ik de volle pond voor Het Diner betaald.

Lezen of schrijven?

Dat is voor mij een keus tussen water en brood.

Toegegeven: met mijn kennis over het creatief schrijven kan ik niet meer onbevangen een boek lezen. Helaas. Maar lezen blijft toch zeer vermakelijk en leerzaam. Vaak om hoe het niet moet en even zo vaak om de verwondering over pareltjes van zinnen, of om de niet te versmaden ironische schrijfstijl van Herman Koch. En eens in de zoveel jaar komt er een roman voorbij waarin ik vanaf de eerste tot de laatste pagina niet die redigerende lezer ben: Ik kom terug van Adriaan van Dis. Wat een genot! Wat een inspirerende, indringende en onvoorspelbare smaken!

Ik schrijf, omdat ik geniet van het experimenteren met mijn eigen ingrediënten. Ik lees, omdat ik honger naar smaken die ik nog niet ken.